TIMSS 2023 Sonuçları Ne Diyor?

TIMSS, Uluslararası Eğitim Başarılarını Değerlendirme Kuruluşu (International Association for the Evaluation of Educational Achievement, IEA) tarafından 4 yılda bir düzenleniyor. Bu uygulamaya Türkiye 1999’da katılmaya başladı. 2023’te TIMSS’de 4. sınıf düzeyinde 58 ülke, 8. sınıf düzeyinde ise 44 ülke yer aldı. TIMSS, fen ve matematik başarısının yıllar içinde izlenmesi imkânı tanıdığı ve fen ile matematik başarısının, okul iklimi, sosyoekonomik durum ve öğrencinin derse karşı tutumu gibi çeşitli değişkenlerle ilişkisini gözler önüne seren uluslararası ölçekte bir araştırma olduğu için önemlidir. 

TIMSS’e katılan her ülke, temsili bir örneklem elde etmek için Ulusal Araştırma Koordinatörü ve uluslararası TIMSS uzmanlarından oluşan bir ekiple TIMSS parametrelerine uygun ulusal planlar hazırlar ve bu planlar IEA tarafından belirlenen bir ekip tarafından değerlendirilir ve onaylanır. TIMSS 2023 Türkiye örnekleminde; çok küçük olan, özel eğitim veren, Türkçe eğitim vermeyen, farklı öğretim programı uygulayan ve 2023 depreminden etkilenen okullar okul seviyesinde örneklem dışı bırakılırken, zihinsel ve/ya bedensel engeli olan ve anadili Türkçe olmayan çocuklar okul içi seviyede dışarıda bırakıldı. Önceki döngülerde de dışarıda bırakılan kategoriler 2023’e yakındı. TIMSS 2023’e Türkiye’den 4. sınıfta¹ 12, 8. sınıfta 10’u özel okul olmak üzere toplam 141 okul katıldı.

2023 yılında da 2019 yılında olduğu gibi TIMSS’in 4. sınıflar için olan uygulamasına Türkiye’den 5. sınıflar katıldı. Bunun nedeni, MEB tarafından “TIMSS 2023 değerlendirme çerçevesi[nin] Türkiye’deki 5. sınıf müfredatına uygun ol[ması]”² olarak açıklanıyor. Dolayısıyla, bu yazı boyunca sonuçlar TIMSS raporunda yer aldığı haliyle “4. sınıf” ifadesi kullanılsa da Türkiye için sonuçlar 5. sınıfa ilişkindir. 

Türkiye, örneklem olarak belirlenip 6 Şubat depremlerinden dolayı dışarıda bırakılan okul oranı en yüksek ülkedir: Belirlenen okulların 4.³ sınıfta toplam yüzde 21,9’u, 8. sınıfta ise yüzde 20’si dışarıda bırakılmıştır.⁴ Depremden etkilenen 11 ilin 9’unda (Adıyaman, Diyarbakır, Gaziantep, Hatay, Kahramanmaraş, Kilis, Malatya, Osmaniye ve Şanlıurfa) örnekleme seçilen okullarda TIMSS 2023 uygulanamadığı not edilmelidir. Depremden etkilenen bölgeler halihazırda eğitimde fırsat eşitsizliğinin en yoğun yaşandığı yerlerdir. Afet sonrası eğitimde fırsat eşitliğini sağlamak için acil ve kapsamlı politikalara duyulan ihtiyaç devam ederken, bu bölgelerin TIMSS 2023’te yer alamaması, eğitim niteliğindeki mevcut açıklıkların ve dezavantajların ölçülememesine, dolayısıyla hedefli politikalar geliştirilememesine yol açabilir. 

Türkiye’de örneklemde yer aldıktan sonra dışarıda bırakılan okul oranının çok yüksek olması, 2023 TIMSS sonuçlarının 2019 ve önceki yıllarla karşılaştırılmasını zorlaştırıyor. Bu nedenle sonuçların önceki yıllara göre artış veya azalış eğilimi olarak okunması güçtür.⁵ Türkiye, TIMSS 2023 sonuçlarında yıldan yıla değişimle ilgili değerlendirmelerde TIMSS yönetimi tarafından dışarıda bırakıldı ve⁶ bu değerlendirmede TIMSS 2023 tekil bir araştırma olarak ele alındı. Ayrıca, bu ön değerlendirmede yer verilen göstergelerin başarıyla ilişkisinin doğrudan bir neden-sonuç ilişkisi olarak değerlendirilemeyeceği de unutulmamalıdır. 

2023 sonuçlarına ilişkin sınırlı ilk değerlendirme 

TIMSS 2023 puanları ne anlatıyor, ne anlatmıyor?

Burada paylaşılan ilk değerlendirmelerin; bölgeler özelinde veri paylaşılmaması, örnekleme ilişkin daha detaylı bilgilendirmeye ihtiyaç duyulması ve önceki döngülerdekine benzer bir TIMSS raporunun henüz yayımlanmamış olması nedeniyle sınırlı olduğu unutulmamalıdır. TIMSS sonuçlarına ilişkin detaylı analizler yapılmasına zaman tanınması gerekmektedir. 

TIMSS 2023 için Türkiye’nin ortalama puanları 4. sınıf⁷ matematikte 553 (uluslararası ortalama 503),  4. sınıf fen bilimlerinde⁸ 570 (uluslararası ortalama 494), 8. sınıf matematikte 509 (uluslararası ortalama 478) ve 8. sınıf fen bilimlerinde 530 puandır (uluslararası ortalama 478) (Tablo 1). 

Tablo 1

*58 ülke içinde, **44 ülke içinde

500 puan, TIMSS uygulamasında temel yeterlik düzeyi olarak kabul edilebilecek orta ölçek noktasını gösteriyor. 2023 döngüsünde 8. sınıf matematik puanının 509’a çıkmasıyla tüm sınıf ve alanlarda orta ölçek aşılmış oldu.

2019’da Güneydoğu Anadolu’dan 4.⁹ ve 8. sınıf için toplam 22 okuldan veri alınmıştı. 2023’te bu bölgeden 4. sınıfta¹⁰ 9 okuldan, 8. sınıfta 8 okuldan veri toplandı; bu okullar büyük oranda aynı okullardır. TIMSS 2019’da Güneydoğu Anadolu Bölgesi 4¹¹ ve 8. sınıfta hem matematik hem fen bilgisi alanlarında en düşük puanı alan bölgeydi. TIMSS 2023’te bölgesel dağılımda puan dağılımı verileri kamuoyuyla paylaşılmadı. Türkiye ortalamasındaki ani ve büyük artış kısmen Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ndeki 9 ilden veri toplanamamasından kaynaklanıyor olabilir.

Cinsiyete göre bakıldığında ortalama puanlar arasında nasıl bir fark var? 

2023’te 4. sınıf¹² düzeyinde oğlan çocukların, 8. sınıf düzeyinde ise kız çocukların daha başarılı olduğu görülüyor. Buna göre, 4. sınıf¹³ matematik testinde oğlanların puanı kızların puanından 14 puan, fen testinde ise 4 puan yüksektir. 8. sınıf düzeyinde ise kızların puanı oğlanların puanından matematikte 1, fende ise 7 puan fazladır.

Tablo 2

Türkiye’nin ortalama puanları yeterlik düzeyleri bakımından incelendiğinde neler görülüyor?

TIMSS 2023’te öğrenciler, başarı düzeylerine göre ileri, üst, orta ve alt yeterlik olmak üzere dört düzeye ayrılıyor. Türkiye’de 4. sınıf¹⁴ matematik testinde öğrencilerin yüzde 7’si, fen testinde yüzde 4’ü alt yeterlik düzeyine ulaşamadı. Öte yandan 4. sınıf¹⁵ düzeyinde öğrencilerin yüzde 24’ü matematikte, yüzde 26’sı fende ileri düzeydedir. 8. sınıf düzeyinde ise matematik testinde öğrencilerin yüzde 19’u, fen testinde yüzde 10’u alt yeterlik düzeyine ulaşamadı. Bununla birlikte, 8. sınıf düzeyinde hem matematik hem de fen testinde öğrencilerin yüzde  17’si ileri düzeydedir. Bu örneklemin Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ni kapsamadığı göz önünde bulundurulmalıdır. 

Sonuçlar sosyoekonomik düzey ile başarı arasındaki ilişkiye dair ne söylüyor?

Diğer ulusal ve uluslararası değerlendirmelerde olduğu gibi TIMSS 2023’te de öğrencilerin sosyoekonomik durumu ve ortalama puanı arasında bir ilişki olduğu görülüyor. Öğrencilerin sosyoekonomik durumu iyileştikçe puanı artıyor.

TIMSS 2023’te önceki döngülerde olduğu gibi evde öğrencilerin sahip olduğu öğrenme kaynaklarına (çok, orta ve az) göre ortalama puanları paylaşılıyor. Evdeki kitap sayısı, internet bağlantısı ve/ya kendine ait bir odasının olması ve velinin eğitim — iş durumu sorularak bu endeks hesaplanıyor. Buna göre, Türkiye’de 4. sınıf¹⁶ matematik testinde çok ve az kaynağa sahip çocuklar arasında 115 puan fark varken 4. sınıf¹⁷ fen testinde ise bu fark 92 puan olarak hesaplanıyor. 8. sınıfta ise iki grup arasındaki puan farkının daha da arttığı ve matematik alanında 131, fen bilgisi alanında ise 106 puana yükseldiği görülüyor.

Bir önceki döngü sonuçlarıyla kıyaslayınca öne çıkan bir diğer nokta, orta düzeyde ev kaynaklarına sahip çocukların oranındaki değişimdir. Türkiye ve TIMSS katılımcı ülkelerinde, orta düzeyde kaynaklara sahip çocukların oranının önemli ölçüde azaldığı görülüyor; 2019’da 4. sınıf¹⁸ seviyesinde Türkiye’de yüzde 68 olan oran 2023’te yüzde 48’e geriliyor. Benzer bir şekilde, TIMSS katılımcı ülkelerinin ortalamasındaki oran da 4. sınıflar için yüzde 75’ten yüzde 48’e geriliyor. 8. sınıf düzeyinde de orta düzeyde kaynaklara sahip çocuk oranının hem Türkiye hem TIMSS katılımcı ülkeleri ortalamasında gerilediği görülüyor. TIMSS ortalamasında, orta düzeyde kaynaklara sahip öğrenci oranındaki düşüş, çok ve az kaynaklı gruplar arasında dengeli bir şekilde dağılırken, Türkiye’de bu düşüşün ağırlıklı olarak çok kaynaklı öğrenci grubuna kaydığı dikkat çekiyor. Bu da bir önceki döngüye kıyasla, Türkiye örnekleminde sosyoekonomik olarak avantajlı öğrencilerin daha yüksek oranda temsil edildiği anlamına geliyor. TIMSS 2023 Türkiye örnekleminde deprem bölgesinin araştırma dışında bırakıldığı belirtilmişti. Bir önceki döngüde deprem nedeniyle dışarıda bırakılan illerin (Adıyaman, Diyarbakır, Gaziantep, Hatay, Kahramanmaraş, Kilis, Malatya, Osmaniye ve Şanlıurfa) önemli bir bölümünü içinde barındıran Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin ortalama puanları diğer bölgelere kıyasla en düşük bölgeydi. Bu illerin dışarıda bırakılması sosyoekonomik durum göstergelerinde ve buna bağlı bir şekilde ortalama puanlarda Türkiye’nin durumunun olduğundan daha iyi görünmesine neden olmuş olabilir.

TIMSS 2023 sonuçları okul müdürlerinin tutumları hakkında neler söylüyor?

TIMSS kapsamında okul idarecilerinin verdiği cevaplar üzerinden okulun akademik başarıya yaklaşımı inceleniyor. Önceki döngülerde olduğu gibi TIMSS 2023’te de idarecilerin gözünden okulların akademik başarıya önem verme düzeyi arttıkça öğrencilerin matematik ve fen bilimleri başarı puan ortalamalarının da arttığı görülüyor. Örneğin, 4. sınıf¹⁹ matematik için idarecilerin TIMSS 2023 beyanlarına göre Türkiye’deki öğrencilerin yüzde 13’ü “Çok yüksek”, yüzde 42’si “Yüksek” ve yüzde 45’i “Orta” düzeyde akademik başarıya önem veren okullarda öğrenim görüyor.

TIMSS sonuçları öğrencilerin okula aidiyeti, okul iklimi ve öğrencinin iyi olma hâliyle ilgili neler gösteriyor?

Öğrencilerin okula duydukları aidiyet hisleri çeşitli sorularla değerlendiriliyor. Türkiye’de 4. sınıftaki²⁰ öğrenciler arasında okula yüksek aidiyet duyanların oranı 2023’te yüzde 65’tir. Uluslararası ortalamaya bakıldığında 4. sınıf düzeyindeki öğrenciler arasında okula yüksek aidiyet duyanların oranı 2023 yılında bir yüzde puan azalarak yüzde 57 oldu. 8. sınıf düzeyinde ise Türkiye’de okula yüksek aidiyet duyan öğrencilerin oranı yüzde 32’dir. Uluslararası ortalamaya bakıldığında 8. sınıf düzeyindeki öğrenciler arasında okula yüksek aidiyet duyanların oranı bir önceki yıla göre 5 yüzde puan azalarak 2023’te yüzde 32’ye düştü. Öğrencilerin aidiyet hisleriyle başarıları arasındaki ilişkiye bakıldığında, okula aidiyet duygusu ile akademik başarı arasında pozitif bir eğilim olduğu görülüyor.

TIMSS kapsamında uygulanan anketlerde öğrencilere akran zorbalığı konusunda da sorular soruluyor. Bu veriler, okul iklimi ve çocuğun iyi olma hâli açısından önemlidir. Türkiye’de 4. sınıftaki²¹ öğrencilerin yüzde 16’sı haftada bir kez akran zorbalığıyla karşılaştığını söylüyor. 8. sınıf düzeyindeki öğrencilerde ise bu oran 2023’te yüzde 14 oldu. 

TIMSS raporunda öğrenmenin önündeki engeller arasında devamsızlık da yer tutuyor. Türkiye’de okula hiç devamsızlık yapmadığını belirten 4. sınıf²² öğrencilerinin oranı 2023’te yüzde 52 oldu. İki haftada birkaç kez devamsızlık yapan 4. sınıf²³ düzeyindeki öğrencilerin oranı ise yüzde 21’dir. Devamsızlığın az olduğu gruplarda akademik başarı oranının daha yüksek olduğu görülüyor. Haftada bir devamsızlık yapan öğrencilerin ortalama matematik ve fen puanları ile en yakın grup olan “iki haftada bir devamsızlık yapan” öğrencilerin aynı alanlardaki puanları karşılaştırıldığında, sırasıyla 59 ve 48 puanlık fark olduğu ortaya çıkıyor. Türkiye’de 4. sınıf²⁴ düzeyinde haftada bir devamsızlık yapan öğrenciler ile hemen hemen hiç devamsızlık yapmayan öğrenciler arasında matematik ve fen alanlarında çok geniş bir puan aralığı vardır. Ayrıca, aynı kategorilerde tüm ülkelerin ortalaması ile Türkiye kıyaslandığında bu fark Türkiye’de daha belirgin düzeydedir.

8. sınıf öğrencilerinin devamsızlık oranlarına bakıldığında, hemen hemen hiç devamsızlık yapmadığını söyleyen öğrencilerin oranı 2023’te yüzde 40 oldu. İki haftada birkaç kez devamsızlık yapan 8. sınıf düzeyindeki öğrencilerin oranı ise yüzde 26 oldu. 8. sınıf öğrencileri içinde okula devamsızlık oranı ile matematik ve fen derslerinde başarılı olma arasında negatif bir korelasyon olduğu görülüyor. Haftada bir devamsızlık yapan öğrencilerin ortalama matematik ve fen puanları ile en yakın grup olan “iki haftada bir devamsızlık yapan” öğrencilerin aynı alanlardaki puanları karşılaştırıldığında, sırasıyla 42 ve 39 puanlık fark olduğu ortaya çıkıyor. Ayrıca, Türkiye’de 8. sınıf düzeyinde haftada bir devamsızlık yapan öğrenciler ile hemen hemen hiç devamsızlık yapmayan öğrenciler arasında matematik ve fen alanlarında çok geniş bir puan aralığı olmakla birlikte, aynı kategorilerde tüm ülkelerin ortalaması ile Türkiye kıyaslandığında bu fark, Türkiye’de daha belirgin düzeydedir.

TIMSS 2023 Güvenli ve Düzenli Okul ölçeğiyle hem 4.²⁵ hem de 8. sınıftaki öğrencilerin öğretmenlerine okuldaki güvenlik ve disiplinle ilgili ifadelere ne derece katıldıkları soruldu. Öğretmenin okulun güvenli ve düzenli olduğunu düşünmesiyle o okulun yüksek başarı göstermesi arasında bir ilişki bulunuyor. TIMSS 2023 verilerine göre Türkiye’de 4. sınıf²⁶ öğretmenlerinin  yüzde 8’i çalıştıkları okulları güvenli ve düzenli bulmuyor, yüzde 45’i güvenli ve düzenli, yüzde 47’si kısmen güvenli ve düzenli buluyor.

TIMSS 2023’e göre öğrencilerin fen ve matematiğe karşı tutumları ile başarı arasında nasıl bir ilişki var? 

TIMSS kapsamında öğrencilerin matematik ve fen öğrenmeyi sevip sevmediklerini yansıtan bir ölçek kullanıldı. TIMSS 2023 uluslararası ortalamasında matematik öğrenmeyi çok severim diyen çocukların, daha az seven ve sevmeyen çocuklara kıyasla daha yüksek puana sahip olduğu görülüyor. Öte yandan, matematik başarı düzeyinin yüksek olduğu Güney Kore, Japonya ve Tayvan gibi ülkelerde, matematik öğrenmeyi sevme indeks puanının düşük; matematik başarı düzeyinin düşük olduğu Fas, Özbekistan ve Kosova gibi ülkelerde ise matematik öğrenmeyi sevme indeks puanlarının daha yüksek olduğunu ortaya koydu.²⁷ Matematiği sevmekle matematik başarısı arasında her zaman doğrudan pozitif bir ilişki olmayabiliyor. Türkiye’de bu ilişki dengelidir, yani 4. sınıfta²⁸ da 8. sınıfta da matematik öğrenmeyi çok severim diyen çocuklar, diğer gruplardaki çocuklara göre matematikte daha yüksek puan almışlardır.

TIMSS 2023’e göre Türkiye’de matematik öğrenmeyi sevmeyen öğrenci oranı 4. sınıflarda²⁹ yüzde 17 (bu, uluslararası ortalama olan yüzde 24’ün altındadır), 8. sınıflarda ise yüzde 43’tür (uluslararası ortalama %46’dır). 

Fen bilimlerinde de her iki kademede fen öğrenmeyi çok severim diyen öğrenciler uluslararası ortalamada diğer gruplara göre daha yüksek puan aldı. Öte yandan, matematikte olduğu gibi bu alanda da en yüksek puanları alan ülkelerden Çin, Japonya ve İngiltere’de fen bilgisi öğrenmeyi çok seven çocukların oranı uluslararası ortalamanın altında; düşük puan alan Ürdün, Kuveyt, İran gibi ülkelerde uluslararası ortalamanın üstündeydi. 

Genel değerlendirme

TIMSS 2023’ün daha derin analiz edilebilmesi için MEB’in TIMSS 2023 sonuçlarının önceki döngülerle karşılaştırmalı değerlendirme metodolojisine açıklık getirmesi, deprem nedeniyle veri toplanamayan Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin önceki döngüleri ne ölçüde etkilediğinin anlaşılması ve okula aç gelme gibi “öğrenmeyi etkileyen faktörler”in, önceki döngülerde olduğu gibi TIMSS 2023 için de yayımlanması önemli olacaktır. Bu değerlendirmenin en kritik yönü, çocuk nüfusun çok yüksek, okullulaşmanın görece çok düşük olduğu bu bölgenin durumunun ve ihtiyaçlarının yeterince anlaşılamaması ve bunun sonucunda TIMSS sonuçlarıyla şekillendirilebilecek eğitim politikalarında bu durum ve ihtiyaçların yeterince dikkate alınmama olasılığıdır.